سازقانون، در دسته ی سازهای زهی قرار می گیرد که اغلب به صورت انفرادی و گاهی با گروه نواخته می شود و بیشتر هم در مناطق خاورمیانه رواج دارد.
این ساز نوعی گودی بزرگ با صفحه تخته نازک ذوزنقه ای است که به دلیل صدای ملو درام منحصر به فرد خود مشهور است و به وسیلهٔ دو انگشت سبابه و دو مضراب نواخته میشود.
تاریخچه و منشاء ساز قانون به کجا باز می گردد؟
نام این ساز از کلمه عربی qanun، به معنی "قاعده، قانون، هنجار" و هم چنین از ابزار موسیقی (قاعده) در یونان باستان برگرفته شده است، که در لاتین کانون نامیده می شود.
ریشه ی دیگر ساز قانون، به یک ساز آشوری زهی از امپراتوری آشور قدیم، به ویژه از قرن نوزدهم قبل از میلاد در بین النهرین باز می گردد.
این ساز در جعبه ای که در پیمان قدیمی آشور نمرود پیدا شده بود، نیز کشف شده است که در حدود چند کیلومتری موصل در عراق واقع شده است.
عده ای نیز معتقدند که مخترع این ساز فارابی است و برخی دیگر می‌گویند منشاء آن خراسان بوده، هر چند صحت این گفته ها در هاله ای از ابهام است و سرمنشاء قانون نیز همانند سازهای دیگری مانند سه تار، که تاریخچه ی مبهمی دارند، تاریک مانده است.
آنچه که محتمل است، قانون از سرزمین های شرق، در سده‌های میانه، تحت عنوان Canon یا miocanon
به کشورهای اروپایی رسیده و آنان با ایجاد تغییراتی در آن، بزرگترین ساز کلاویه‌دار سیمی را ساخته و پرداخته اند.
تفاوت ساز قانون و سنتور
سنتور و قانون سازهایی زهی زخمه ای هستند. بدین معنی که ارتعاش و تولید صدا در آن‌ها از طریق ضربه زخمه یا مضراب بر سیم حاصل میشود.
سنتور و قانون هر دو از اجزایی تشکیل شده اند که اکثر آن‌ها دارای نامی مشابه ولی ظاهری متفاوت هستند. برای مثال هر دو دارای خرک هستند، ولی ساختمان خرک سنتور با خرک قانون کاملا متفاوت است.
ساز قانون بر عکس سنتور انعکاس صدا ندارد و این یکی از برتری های این ساز است، زیرا صدای این سازها به تنهایی هم در ارکسترا می توانند صدای جذابی داشته باشند.
اجزای ساز قانون
- جعبهٔ ذوزنقه ای شکل ساخته شده از چوب
- پرده گردان (به کلیدهایی گفته می شود که کنار ساز قرار دارد که در سمت چپ ساز بعد از شیطانک نصب شده و باعث تغییر صدا میشود.)
- شیطانک
- محل گرهِ سیم ها
- سیم‌ها (هر سه سیم با یک دیگر هم صدا کوک می شوند).
- گوشی
- خرک
- پایهٔ خرک
- شبکه های صوتی
- صفحهٔ رو
- صفحهٔ زیر
- ضلع کوچک
- ضلع بزرگ
- پوست
- حلقه‌های مضراب
- مضراب
- کلید کوک
شکل ظاهری ساز قانون
این ساز دارای تعداد ۷۲=۳×۲۴ سیم است، که به فواصل دیاتونیک، توسط کلیدها کوک می‌شوند. با این کلیدها صدای ساز در هر سه سیم جداگانه، اندکی به دلخواه زیر و بم میشود، اما تنظیم کلید کلی توسط گوشی‌ها صورت می‌گیرد.
هر گاه نوازنده بخواهد در گامی دیگر بنوازد، با دست چپ کلیدها را بالا یا پایین میکند و هم زمان با دست راست روی سیم ها می‌نوازد.
تعداد سیم‌های آن در مجموع، از ۶۳ تا ۸۴ متغیر است، تعداد سیم های ساز قانون معمول در ترکیه،۷۲ عدد است.
سیم‌ها از رودهٔ گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده، که به دور گوشی های ستونی، پیچیده می‌شوند. وسیلهٔ نواختن، مضرابی است که توسط انگشتانه به انگشت سبابه وصل می‌کنند.
هر سه سیم قانون هم صدا کوک شده و یک صوت از مجموع آن ها بر می‌آید، از این رو از قانون ۷۲ سیمی، تنها می‌توان ۲۴ صوت به دست آورد.
قانون مصری ۷۸ سیمی و ۲۶ صوتی است. قانون ساز های مصری از صدها سال پیش، جزو بهترین سازندگان این ساز محسوب می شوند.
نحوه نواختن ساز قانون
نواختن ساز قانون به این صورت است که، آن را روی میزی قرار می دهند که به سمت نوازنده کمی شیب داشته باشد و با طرز نشستن تناسب داشته باشد، نوازنده مقابل آن می نشیند به طوری که قاعدهٔ بلند جعبه در پایین و نزدیک به نوازنده قرار گیرد.
میز باید از صندلی نوازنده کمی بلندتر باشد، به طوری که در حالت نوازندگی اعضای بدن به شکل زیر قرار گیرد:
ساعد با بازو باید در یک راستا قرار گیرند و پشت نوازنده درحالت صاف قرار داشته باشد و آرنج ها بیرون از بدن قرار نگیرند. دست‌ها روی سیم‌ها تکیه نکند. هر دو دست در حالت نواختن، آزاد باشد و فشاری روی آن ها نباشد.
گاهی ممکن است مجبور به قرار دادن قانون بر روی پا شویم. در این حالت پاها را روی یکدیگر انداخته و ساز را روی یک پا قرار می‌دهیم و یا می‌توان روی زمین چهار زانو نشسته و ساز را روی پاها قرار دهیم.
وسعت ساز قانون
ساز قانون در کشورهای مختلف (مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و شوروی، ایران و…) به اندازه‌ها و با وسعت‌های گوناگون ساخته شده است و به این دلیل یک وسعت واحد برای ساز قانون مقدور نیست.
همانند:
قانون‌های (مصری) ۲۶ صدایی
قانون‌های (ترکیه) ۲۴ و ۲۵ صدایی
قانون‌های (ارمنی) ۲۲ صدایی
قانون‌های (ایرانی) ۲۷ صدایی
قانون از سازهایی است که از کهن در موسیقی ایرانی به کار می‌رفته و توانایی بیان گوشه‌های موسیقی ایرانی را دارد؛ اما سالهاست که در کشور ما ناشناخته است و استفاده چندانی از آن نمی شود.
ولیکن در سرزمین های اطراف از آن سالهاست که به عنوان یک ساز خوش صدا استفاده ونواخته میشود. کمابیش از نیم قرن پیش تا کنون، موسیقی‌دانان ایرانی به اجرای این ساز روی آورده‌اند.
چکیده
در این مقاله ما قصد داشتیم شما را با ساز قانون و نحوه نواختن آن آشنا کنیم. این ساز به تنهایی میتواند به عنوان تک ساز نواخته شود و صدای رسا و دلنشینی دارد که هر شنونده ای را مجذوب خودش میکند.
برای تکمیل این مقاله به منابع بیشتری نیاز داریم، اگر اطلاعات کامل تری در مورد این ساز دارید خوشحال می شویم که با ما در میان بگذارید و اعتبار این مقاله را بهبود ببخشید.
